Çaylarda OBT5 və ammoniumun konsentrasiyası

Qısa xülasə

2011-ci ildən 2017-ci ilə qədər Azərbaycanın çaylarında orta illik oksigenə biokimyəvi təlabat (OBT5) və ammonium konsentrasiyasında artım və daha sonra əhəmiyyətli dərəcədə azalma baş vermişdir. Artımın səbəbi əsas etibarilə Kür çayı vasitəsilə transsərhəd gətirmələr və kənd təsərrüfatında istifadə olunan gübrələr olmuşdur. Bütün bu müddət ərzində OBST-də yüngül azalma və ammonium konsentrasiyasında artım qeydə alınmışdır.

Tendensiyalar regionlar üzrə demək olar ki bir-birinə oxşar olmuşdur, lakin pik dövrlərdə böyük fərqlər müşahidə olunmuşdur.

Hazırkı (2016-2017) OBT5 səviyyələri ümumiyyətlə aşağı olmuşdur, ammonium konsentrasiyasında isə daha yüksək səviyyələr müşahidə edilmişdir,  ammonium orta konsentrasiyası 0.2 mq NH4-N/l-dən yüksək göstərici bərabər olmuşdur.

Daha yüksək OBT5 və ammonium konsentrasiyası olan məntəqələrin əksəriyyəti Gəncə-Qazax regionunda müşahidə edilmişdir. Bunu Kür çayı vasitəsilə transsərhəd gətirmələrlə əlaqələndirmək olar.

Azərbaycan Respublikasının çaylarında üzvi maddələr və ammoniumla çirklənmə azalırmı?

Çaylarda ölkə üzrə OBT5

Çaylarda regionlar üzrə OBT5

Çaylarda ölkə üzrə ammonium qatılığı

Çaylarda regionlar üzrə ammonium qatılığı

Qeyd: məlumatlar bütün Azərbaycan ərazisində (solda) və müxtəlif regionlarda (sağda) çay monitorinqi sahələri üçün OBS5 (mq O2 / l) (yuxarı) və ammonium konsentrasiyasının (mq NH4-N / l) (aşağı) orta illik göstəricisi olaraq hesablanır. Monitorinq məntəqələrinin sayı mötərizədə verilir.

 

Oksigenə biokimyəvi tələbat (OBT5) və ammonium suda üzvi çirklənmənin əsas göstəriciləridir. OBT5 suda olan üzvi maddələrin parçalanması üçün nə qədər həll edilmiş oksigenin lazım olduğunu göstərir. Bu parametrlərin konsentrasiyaları normal olaraq çirkab su təmizləyici qurğuların, sənaye çirkab sularının və kənd təsərrüfat axıntılarının axması nəticəsində yaranan üzvi çirklənmə nəticəsində artır. Ciddi dərəcədə üzvi çirklənmə çay suyunun sürətlə oksigenləşməsinə, ammonyakın yüksək konsentrasiyasına və balıqların və su onurğasızlarının yox olmasına səbəb ola bilər. Bəzi ildən-ilə dəyişmələr yağıntı və axınlardakı dəyişmələrlə izah edilə bilər.

Bütün müddət ərzində ammonium konsentrasiyasında bir qədər artım və OBT5-də bir qədər azalma (sonuncu üç illik dövrün birinci üç illik dövrlə müqayisə etdikdə, müvafiq olaraq 32% və 25%) olmuşdur. Bununla belə, OBT5 2012-ci ildəki minimum səviyyədən bəri artmışdır. Hər iki çirkləndirici üçün ən son səviyyədən daha yüksək səviyyələrə malik bir dövr olmuşdur.

Regional tendensiya nümunələri milli nümunələrə kifayət qədər bənzəyir. OBT5 üçün səviyyələr 2010-cu ilə qədər bölgələr arasında aydın şəkildə fərqlənmişdir, ən yüksək səviyyələr Şirvan və Gəncə-Qazax, ən aşağı isə Lənkəran-Astarada (yalnız iki məntəqə ilə təmsil olunur) müşahidə edilmişdir. Son illərdə nəticələr daha oxşardır. Ammoniumun konsentrasiyasına görə bölgələr pik dövrdə (2009-2014) daha aydın şəkildə bir-birindən fərqlənmişdir, ən yüksək səviyyə Gəncə-Qazax zonasında aşkar edilmişdir.

Azərbaycanda transsərhəd nəqliyyat, sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalı, bəzi ərazilərdə köhnə kanalizasiya sistemləri, bəzi kənd yerlərində bərk tullantıların düzgün idarə edilməməsi 2010-cu ilə qədər üzvi çirklənmənin artmasına səbəb olmuşdur. Kür hövzəsindəki bir çox yaşayış məntəqəsindən tullantı sularının axıdılması Kür çayı boyunca Şəmkir və Mingəçevir su anbarlarına təsir göstərmişdir. Son 7-8 il ərzində ölkədə yeni müasir çirkab su təmizləyici qurğuların quraşdırılması üzvi çirklənməni azaltmışdır.

Azərbaycan Respublikasındakı çaylarda üzvi maddələr və ammoniumla çirklənmənin hazırkı vəziyyəti necədir?

Çaylarda OBT5 və Ammonium (2017)

Çaylar - OBT5 (mq O2/l)

Çaylar - Ammonium (mq NH4-N/l)

Qeyd: Azərbaycanın müxtəlif regionlarında çay monitorinq sahələrinin OBS5 (solda) və ammonium konsentrasiyası (sağda) siniflərinə bölüşdürülməsi 2016-2017-ci illər üçün orta illik konsentrasiyanın orta göstəricisinə əsaslanır. Regionlar üzrə monitorinq məntəqələrinin sayı mötərizədə verilmişdir.

Bütün çay məntəqələrində OBT5-in orta illik konsentrasiyası 3 mq O2 / l-dən aşağı olmuşdur. Bu konsentrasiya, Avropa İttifaqının 78/659 / EEC nömrəli Direktivi tərəfindən müəyyən edilmiş ən ciddi meyardır (qızıl balıq üçün). Milli maksimum icazə verilən konsentrasiyası 6 mq O2 / l-dir. Gəncə-Qazax bölgəsi 1.4-2 mq O2/l  OBT5 göstərici ilə sahələrin ən yüksək payına malik olmuşdur.  OBT5-in konsentrasiyasının ən yüksək nisbəti olan məntəqələr Qazax-Gəncə bölgəsində təsadüf etmiş və 1.4-2 mq O2 / l səviyyəsində olmuşdur.

Ammoniumun mövcud konsentrasiyası məntəqələrin 15%-nin 0.2 mq NH4-N/l-dən yüksək olan göstəricisi isə OBT5-dən müəyyən qədər aşağı olmuşdur. Bununla belə, milli maksimum yol verilən konsentrasiya (0.4 mq NH4-N / l) sahələrin heç birində normadan artıq olmamışdır. Avropa İttifaqının 78/659 / EEC Direktivindəki tövsiyə olunan səviyyələrlə müqayisədə (karp balığı: 0.16 mq NH4-N / l; qızıl balıq: 0.03 NH4-N / l), məntəqələrin 39%-i yuxarı həddən yüksək olan orta konsentrasiya səviyyəsinə malik olmuş və heç bir sahə aşağı həddən daha az göstəriciyə malik olmamışdır. Daha yüksək konsentrasiyaya malik məntəqələr Şirvan, Gəncə-Qazax və Lənkəran-Astara bölgələrində aşkar edilmişdir. Quba-Xaçmazda heç bir məntəqədə 0,16 mq NH4-N / l-dən yuxarı ammonium konsentrasiyası müşahidə olunmamışdır.

  • Göstəricinin xüsusiyyətləri

    Göstəricinin təyinatı

    Oksigenə biokimyəvi tələbat (OBS5) kimi ifadə olunan oksigenin su obyektlərindəki cəmləşmə səviyyəsi - suda mövcud olan üzvi maddəllərin aerobik parçalanması üçün tələb olunan həll olunmuş oksigenin miqdarı və çaylardakı ammonium (NH4/N-NH4) cəmləşmələrinin səviyyəsidir.

    Vahidlər

    20 dərəcə Selsidə beş günlük inkubasiya müddətindən (OBS5) sonrakı illik orta OBS O2/litr-in milliqramı (mq) ilə ifadə olunur; ammonium konsentrasiyası isə N/litrin milliqramı (mq) ilə ifadə olunur.

     

    Əsaslandırma

    Göstəricinin seçilməsi üzrə əsaslandırma

    Çox miqdarda üzvi maddə (mikroblar və çürümüş üzvi tullantılar) çay suyunun kimyəvi və bioloji keyfiyyətinin azalmasına, su məskənlərinin biomüxtəlifliyinin pozulmasına və içməli və çimmək üçün suyun keyfiyyətinə təsir edə biləcək mikrobioloji çirklənməyə səbəb ola bilər. Üzvi maddələrin mənbələri çirkab su təmizləyici qurğular, sənaye çirkab suları və kənd təsərrüfatına axınlardır. Üzvi çirklənmə oksigen tələb edən metabolik proseslərin daha yüksək dərəcəsinə səbəb olur. Bu, oksigensiz (anaerob şərait) su zonalarının inkişafı ilə nəticələnə bilər. Azotun anaerob şəraitdə azaldılmış formalara çevrilməsi, öz növbəsində suyun istiliyindən, duzluluqdan və pH-dan asılı olaraq müəyyən konsentrasiyalardan yuxarı olan su həyatı üçün zəhərli olan ammoniumun konsentrasiyasının artmasına səbəb olur.

    Cənubi Qafqazdakı digər ölkələrlə müqayisədə Azərbaycanın su ehtiyatları məhduddur və bölgədəki bütün su ehtiyatlarının yalnız 15 faizini təşkil edir. Ölkənin yerüstü su ehtiyatlarının mənbələri çaylar, göllər, su anbarları və buzlaqlardır. Azərbaycanın yuxarı axında yerləşən ölkələrdən asılılıq nisbəti ümumi bərpa olunan şirin su ehtiyatlarının 67-70%-ni təşkil edir. Azərbaycan ciddi şəkildə su çətinliyi ilə üzləşən su ehtiyatlarının məhdud olduğu ölkədir, onun uzun müddətli orta illik su istehlakı indeksi (WEI) 42.9%-dən artıqdır (2019-ci ildə WEI = 78.4%). (Daha ətraflı məlumat üçün C2 və C3 göstəricilərinə baxın).

    Ölkədə 21 transsərhəd çay mövcuddur və onların əksəriyyəti Kür və Araz çaylarının hövzələrində yerləşir. Kür və Araz çaylarının hövzələri isə müvafiq olaraq üç və dörd ölkədə yerləşir.

    UNECE-nin Sərhəddən keçən Su axınları və Beynəlxalq Göllərin Mühafizəsi və istifadəsinə dair Helsinki Konvensiyasına qoşulduqdan sonra, əsas transsərhəd çaylar olan Kür və Araz çaylarındakı suyun keyfiyyətinə nəzarət fəaliyyətləri beynəlxalq standartlara uyğun olaraq təsbit edilmişdir.

    Artıq yuxarı axındakı ölkələrdə mövcud olan suyun çirklənmə səviyyəsini nəzərə alaraq, Azərbaycanda su keyfiyyətinin monitorinqi həddən artıq vacibdir. Bu məqsədlə Qazax, Beyləqan və Neftçala rayonlarında analitik laboratoriyalar yaradılmışdır ki, onların da məqsədi Kür və Araz çaylarında və onların transsərhəd qollarında monitorinq fəaliyyətlərinin həyata keçirilməsindən ibarətdir.

    Elmi istinadlar

     

     

  • Siyasi kontekst və hədəflər

    Kontekstin təsviri

    Milli siyasi kontekst

    “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019-2023-cü illər üzrə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” ətraf mühiti qorumaq və suyun təmizliyini təmin etmək məqsədini bəyan edir. “Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi” su obyektlərinin idarə edilməsi, monitorinqi, istifadəsi və qorunması prinsiplərini təsvir edir. 81-ci Maddədə deyilir ki, “Bütün sular (su obyektləri) onların fiziki, kimyəvi, bioloji xassələrinin dəyişməsi, təbii təmizlənmə qabiliyyətinin azalması, suların hidroloji və hidrogeoloji rejiminin pozulması nəticəsində əhalinin sağlamlığına zərər vura biləcək, habelə balıq və digər su bioresurslarının azalmasına, su təchizatı şəraitinin pisləşməsinə və digər əlverişsiz hallara səbəb ola biləcək çirklənməkdən, zibillənməkdən, tükənməkdən mühafizə olunmalı və qorunmalıdır”.  78-ci Maddə çirkab sularının atılmasına dair hədləri müəyyənləşdirir.

    Hazırda, Azərbaycan Respublikasının su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarəçiliyi üzrə Strategiyası işlənib hazırlanmaqdadır. Milli Su Strategiyasının (MSS) məqsədi həm beynəlxalq, həm də Aİ səviyyəli standartlara və hədəflərə daha yaxşı cavab vermək üçün Azərbaycanda su ehtiyatlarının idarə olunması və suyun mühafizəsi, su təchizatı və kanalizasiya sahələrinin inkişafıdır. Strategiyanın ilkin layihəsində qısa müddətli (6 il), orta müddətli (18 il) və uzun müddətli dövrlərə bölünmüş məqsədlər vardır. Strategiya layihəsində qısamüddətli (6 il), orta müddətli (18 il) və uzunmüddətli məqsədlərə bölünmüş məqsədlər mövcuddur.

    Su və Sağlamlıq Protokoluna uyğun olaraq “Hədəfləndirilmiş göstəricilər” in müvafiq dövlət qurumları ilə birgə işi davam etdirilir. Bununla əlaqədar Su Konvensiyasının və onun Su və Sağlamlıq Protokolunun müddəaları ilə Səhiyyə Nazirliyinin və Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Birgə Əmri ilə hədəflənmiş göstəricilər hazırlanmış və təsdiq edilmişdir.

     

    Beynəlxalq siyasi kontekst

    Sərhəddən keçən Su axınlarının və Beynəlxalq Göllərin Mühafizəsi və İstifadəsinə dair Konvensiya (Su Konvensiyası) əməkdaşlığı asanlaşdıraraq, transsərhəd su ehtiyatlarından dayanıqlı istifadənin təmin edilməsi məqsədini daşıyır. Su Konvensiyası transsərhəd səth sularının və qrunt sularının ekoloji baxımdan sağlam idarəçiliyi və mühafizəsi üzrə transsərhəd su əməkdaşlığını və tədbirləri gücləndirir.


    Hədəflər

    Milli Siyasi Hədəflər

    Əsas hədəf və milli su siyasəti, ölkə daxilində insanların ehtiyacları və ətraf mühit üçün keyfiyyətli suyun kifayət qədər miqdarda olmasını təmin etməkdir. Milli maksimum yol verilən cəmləşmələr aşağıdakı kimidir:

    BOT: 6 mq O2/l

    Ammonium: 0.5 mq NH4/l (0.4 mq NH4-N/l)

     

    Beynəlxalq hədəflər

    BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədi hədəf 6.3 2030-cu ilədək çirklənməni azaltmaq, zərərli kimyəvi maddələrin və materialların atılmasını aradan qaldırmaq və atılmasını minimuma endirmək, təmizlənməmiş çirkab sularının nisbətini azaltmaq və qlobal miqyasda təkrar emal və təhlükəsiz təkrar istifadə etməklə suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına nail olmaq məqsədi daşıyır.

     

    Aidiyyəti siyasi sənədlər

Metodologiya

Göstəricinin hesablanması üzrə metodologiya

UNECE-nin Sərhəddən keçən Su axınları və Beynəlxalq Göllərin Mühafizəsi və İstifadəsinə dair Konvensiyasına qoşulduqdan sonra, əsas transsərhəd çaylar olan Kür və Araz çaylarında suyun keyfiyyətinə nəzarət tədbirləri beynəlxalq standartlara cavab vermişdir. Hər iki çayda əməliyyat monitorinqi BMT-nin ixtisaslı mütəxəssislərindən ibarət qrup tərəfindən hazırlanmış “Transsərhəd Su axınları və beynəlxalq göllərin monitorinqi və qiymətləndirilməsi” təlimatlarına əsasən həyata keçirilmişdir.

Çayların monitorinqi proqramına 47 çay monitorinqi məntəqəsi daxildir. Hər bir məntəqə üçün illik vaxt seriyaları, illik fərdi nümunələrin dəyərlərini ortalama hesablanır. Birləşdirilmiş vaxt seriyası fərdi illik zaman seriyalarının orta hesablanır. Yalnız boşluq doldurulduqdan sonra tamamlanan vaxt silsilələri məcmu vaxt seriyasına daxil edilir. Bu, məcmu məlumat seriyalarının ardıcıl olmasını, yəni zaman seriyası boyunca eyni sahələrin da olmasını təmin etməkdir. Bu şəkildə qiymətləndirmələr məntəqələrin sayındakı dəyişikliklərə deyil, konsentrasiyadakı faktiki dəyişikliklərə əsaslanır. Vaxt silsilələri bütün ölkə və bölgələr üzrə (Gəncə-Qazax, Quba-Xaçmaz, Lənkəran-Astara və Şirvan) toplanmışdır.

Hazırkı vəziyyətin təhlili üçün, monitorinq məntəqələri 2016-2017-ci illər üçün orta illik cəmləşmələrin orta səviyyəsinə əsasən fərqli cəmləşmə siniflərinə bölünmüşdür. 2016-2017-ci illərin məlumatlarını özündə əks etdirən bütün məntəqələr verilən vaxt müddəti ərzində məlumat əldə olunmuş illərin sayından asılı olmayaraq, təhlilə daxil edilmişdir. Nəticələr müxtəlif regionlar üzrə bölünmüşdür.

 

Boşluqların doldurulması üzrə metodologiya

Üç ilə qədərki boşluqlar xətti interpolyasiya ilə doldurulur. Vaxt seriyasının əvvəlində və sonunda dəyərlər, ilk və ya son dəyərləri müvafiq olaraq üç ilə qədər surəti əldə olunaraq ekstrapolyasiya edilir. Zaman dövrü ərzində çatışmayan, üç ardıcıl ildən artıq olan vaxt silsilələri daxil eilmir.

 

Metodoloji istinadlar

  • ISO 5815-2: 2003  - Ətraf mühitin mühafizəsi və ekoloji idarəetmə. Analitik nəzarət və monitorinq. Su keyfiyyəti. N gündən sonra biokimyəvi oksigen sərfiyyatının müəyyənləşdirilməsi (BOTn). 2-ci Hissə. Nümunələri durulamadan tətbiq olunan metod.
  • ISO 6777:1984  - Su keyfiyyəti – nitritlərin təyinatı. Molekulyar absorbsiya spektometrik metod. İçməli, texniki və tullantı sular üzrə metodu müəyyənləşdirir. Digər maddələrin nəticəyə təsirlərinin siyahısı Əlavədə verilmişdir. Standart olaraq nitrit məhlulları qeyri-sabit ola bilər, bu məhlulların qatılığı verilmiş prosedurla yoxlanmalıdır.
  • EEA, 2005. EEA əsas indikatorlar dəstinə dair təlimat. EEA Texniki hesabat № 1/2005, ISBN 92-9167-757-4, Lüksemburq.
  • UNECE, 2018. Ekoloji Göstəricilərin Tətbiqi üzrə Göstərişlər, C10-un Təsviri. Çaylarda Biokimyəvi Oksigen Tələbatı (BOT) və ammoniumun cəmləşməsi.
  • UNECE, 2018. Ekoloji Göstəricilərin Tətbiqi üzrə Göstərişlər, terminlər lüğəti - C10. Çaylarda Biokimyəvi Oksigen Tələbatı (BOT) və ammoniumun cəmləşməsi.
  • UNSD və UNEP, 2013. Ekoloji Statistikaya dair 2013-cü ilin Sorğu Anketi. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Statistika Şöbəsi və BMT-nin Ekoloji Proqramı, Ekoloji Statistika üzrə 2013-cü ilin Sorğu Anketi, Su Bölməsi.

Qeyri-müəyyənliklər

Metodoloji qeyri-müəyyənliklər

Heç bir qeyri-müəyyənlik aşkar edilməmişdir.

 

Məlumatlarda qeyri-müəyyənliklər

Heç bir qeyri-müəyyənlik aşkar edilməmişdir.

 

Əsaslandırmada qeyri-müəyyənliklər

Heç bir qeyri-müəyyənlik aşkar edilməmişdir.

 

Məlumat mənbələri

Məlumat ENI SEIS II East layihəsinin fəaliyyətləri çərçivəsində Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Ətraf mühit üzrə Milli Monitorinq Departamenti tərəfindən təqdim olunmuşdur.

 

Metaməlumat

Mövzular: su

İndikatorun kodu: C10

Etiketlər: su keyfiyyəti, çaylarda ammonium, çaylarda BOT, Azərbaycan

Əhatə etdiyi zaman müddəti: 1986-2017

DPSIR: Təzyiq

Tipologiyası: təsviri göstərici (Tip A - ətraf mühitə və insanlara nə baş verir?)


Tarixlər

Dərc olunma tarixi:

Ən son düzəliş edilmişdir:

Yenilənmələrin tezliyi: hər il



Əlaqə məlumatları və mülkiyyət

Əlaqələndirici şəxs:

Mülkiyyət: Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi



Aidiyyəti məzmun

Qısa müddətli iş

Mövcud laboratoriyaların modernləşdirilməsi və sertifikatlaşdırılması, potensialın artırılması və prioritetlərin müəyyənləşdirilməsi, çay hövzəsinin idarəetmə planlarının hazırlanması, elektron məlumat bazalarının qurulması və idarə edilməsi.

 

Uzun müddətli iş

Milli Su Strategiyasının icrası vasitəsilə su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarəçiliyinə müvəffəq olmaq.

 

President of the Republic of Azerbaijan President of the Republic of Azerbaijan First Vice-President of the Republic of Azerbaijan First Vice-President of the Republic of Azerbaijan Heydar Aliyev Center Heydar Aliyev Center Heydar Aliyev Foundation Heydar Aliyev Foundation