Xəzər dənizi
Xəzər dənizi Yer kürəsinin ən böyük axmaz gölüdür. Avropa və Asiyanın kəsişməsində, Azərbaycanın isə şərqində yerləşir. Dibində okean tipli yer qatı yerləşdiyinə görə dəniz adlanır. Xəzəri dünyanın başqa iri su hövzələrindən əsas fərqi Dünya Okeanı ilə heç bir birbaşa əlaqəsinin olmamasıdır. Xəzərin sahəsi 380 min km², sahil xəttinin ümumi uzunluğu 6380 km-dir. Maksimal uzunluğu 1205 km, maksimal eni 554 km, ən dərin yeri 1025 m-dir Lənkəran çökəkliyi. Xəzərin səviyyəsi dəniz səviyyəsindən (Baltik Sistemi) təqribən 28 m aşağıdadır.
Qapalı su hövzəsi olan Xəzər dənizinin (gölünün) hidrometeoroloji şəraiti onun coğrafi mövqeyindən, su səthinin və hövzəsinin sahəsinin böyük olduğundan mürəkkəbdir.
İlin soyuq dövründə Xəzər dənizində şərq, şimal-şərq və şimal küləkləri, ilin isti dövründə isə qərb, şimal-qərb və bəzi yerlərdə cənub-şərq istiqamətli küləklər üstünlük təşkil edir. Ən sürətli küləklər (tufanlar) Abşeron, Mahaçqala və Manqışlaq ərazilərində müşahidə edilir. Abşeron dəniz rayonunda “Bakı nordu” (yerli adı “Xəzri”) adlanan küləyin sürəti 30 m/s-dən də çox olur, davam etmə müddəti isə 10 saatdan artıqdır. Dənizin və ətraf ərazilərin qeyri bərabər qızması və soyuması nəticəsində, xüsusilə onun cənub hissəsində musson və briz küləkləri, Orta və Cənubi Xəzərin qərb sahillərində, dağların sahilə yaxın ərazilərində isə Qafqaz dağlarından əsən fen küləkləri müşahidə edilir.
Burada havanın nisbi rütubətinin il ərzində orta qiyməti 70-80% olur. Qış aylarında 75-90% aralarında dəyişir. Onu da qeyd edək ki, ən yüksək rütubət dənizin şimalında və cənubunda olur. Yay aylarında ən aşağı rütubətə dənizin cənub-şərq hissəsində rast gəlmək olur. Hətta Yay fəslində dənizin cənub-şərqində rütubət 50%-dən də aşağı düşür. Dənizin qalan rayonlarında isə nisbi rütubət 55-75% aralarında olur.
Xəzər dənizinin temperatur rejimi istilik balansı elementlərinin illik dəyişmələrinin təsiri nəticəsində formalaşır. Əsas istilik mənbəyi Günəşdən daxil olan qısadalğalı radiasiyadır. İllik temperatur amplitudası Abşeron yarımadası akvatoriyasında 5-6°C-dən (fevral) 25-26°C-yə (avqust) qədər yüksəlir. Ələt dəniz limanının ərazisində havanın orta çoxillik temperaturu 15,9°C-yə, dəniz suyunun orta çoxillik temperaturu isə 16,2°C-yə bərabərdir.
Orta Xəzərin qərb bölgəsində 102 mm, şərq bölgəsində isə 68 mm yağıntı düşür. Qobustan və Cənubi-Şərqi Şirvan akvatoriyası isə çox az yağıntılı olması ilə fərqlənir. Cənubi Xəzərin şərq bölgəsində illik yağıntıların miqdarı 240 mm-ə qədərdir.
Xəzər dənizində səviyyə üzərində ilkin instrumental müşahidələr 1837-ci ildən Bakı məntəqəsində başlanmış və bu günə qədər davam etdirilir.
Xəzər dənizi qapalı hövzə olduğundan burada periodik olaraq səviyyə dəyişmələri baş verir. Dəniz səviyyəsinin dəyişməsində başlıca amil onun hövzəsinin iqlimi hesab edilir. Belə ki, Xəzər dənizinin su balansının gəlir hissəsinin təşkil edən Volqa, Ural, Samur, Kür, Terek, Səfidrud və digər çayların hövzələrində baş verən iqlim tərəddüdləri burada suyun səviyyəsinin artıb-azalmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.
1977-ci ildə dənizin səviyyəsi XX əsrdə müşahidə olunmuş ən aşağı həddə, Baltik sistemi ilə -29 metrə qədər azalmış və sonradan dənizdə suyun səviyyəsi qısa tarixi dövr ərzində (1977-1995-ci illər) 2,5 metr artaraq -26,5 metrə çatmışdır.
1995-ci ildən dəniz səviyyəsində yenidən azalma müşahidə olunmağa başlamışdır. Ən gözəçarpan azalma (1 metrə yaxın) 2006-2015-ci illərdə baş vermişdir. 2015-2017-ci illərdə səviyyə qismən stabilləşsə də, yenidən enməyə başlamışdır. Hal-hazırda Xəzər dənizinin səviyyəsi fəsilə uyğun olaraq Baltik Sistemi ilə -28,6 m-ə bərabərdir.
Xəzər dənizində güclü dalğalanma xüsusilə payız və qış aylarında əsən güclü şimal və cənub istiqamətli küləklər zamanı yaranır. Ən böyük dalğalar (8 m-ə qədər) Orta Xəzərlə sərhəd ərazilərində cənub küləklərində müşahidə edilir. Orta Xəzərdə ən intensiv dalğalanma şimal-qərb istiqamətli küləklər əsən zaman Abşeron yarmadasında, şimal küləklərində isə ondan şimala doğru ərazilərdə müşahidə edilir.
Göründüyü kimi, son illər ərzində dalğa hündürlüklərinin qiymətlərində artmalar müşahidə olunmuşdur. Bu da ərazidə son illərdə güclü küləklərin davamiyyətinin artması ilə izah olunur. Belə ki, 2021-2022-ci illər ərzində dəniz dalğalarının orta illik hündürlüyü təxminən 1.1 m-ə bərabər olmuşdur.
Dənizin Azərbaycan akvatoriyasina aid hissəsində fəaliyyət göstərən limanlar, neft-qaz hasilatı müəssiləri və digər təsərrüfat sahələrinə keyfiyyətli hidrometeoroloji xidmət göstərilməsi məqsədilə dənizin sahilində, açıq dənizdə, adalar və estakadalar üzərində Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yanında Milli Hidrometeorologiya Xidmətinin tabeliyində olan 8 dəniz hidrometeoroloji müşahidə məntəqəsi (stansiya və məntəqələr) fəaliyyət göstərir. Burada dəniz səviyyəsi, suyun temperaturu, duzluluq, şəffaflıq, dalğalanma, havanın temperaturu, nisbi rütubət, yağıntı, külək, buludluluq, görünüş məsafəsi və atmosfer təzyiqi üzərində gün ərzində dörd dəfə (Qrinviç vaxtı ilə 00, 06, 12, 18 saatlarında) operativ hidrometeoroloji müşahidələr aparılır.
Hazırda aşağıdakı dəniz hidrometeoroloji stansiya və məntəqələrdə müşahidələr həyata keçirilir.
1. Neft Daşları İxtisaslaşmış Dəniz Hidrometeoroloji Stansiyası - sahildən 100 km məsafədə estakada üzərində yerləşir. 1950-cu ilin noyabrından hidrometeoroloji stansiya kimi fəaliyyət göstərir ki, burada müşahidələrin aparıldığı yerdə dənizin dərinliyi 18 m təşkil edir. Hazırda burada həm ənənəvi, həm də avtomat dəniz hidrometeorolji stansiya (2) fəaliyyət göstərir.
2. Sumqayıt hidrometeoroloji stansiyası - Sumqayıt şəhərinin şimalında dənizin sahilində yerləşir. 1948-ci ildən fəaliyyət göstərən dəniz hidrometeoroloji stansiyasında müşahidələr dənizin 3,5-4 m dərinliyində aparılır.
3. Çilov adası dəniz hidrometeoroloji stansiyası - 1923-cu ildə açılaraq qısa proqramla fəaliyyət göstərmiş, 1951-ci ildən isə tam fəaliyyətə başlamışdır. Müşahidələr dənizin 1,5 m dərinliyində aparılır.
4. Bakı - Bulvarı dəniz hidrometeoroloji məntəqəsi – Burada hidrometeoroloji parametrlər üzrə müşahidələr dənizin 3-5 m dərinliyində aparılır.
5. 28 May dəniz hidrometeoroloji məntəqəsi – Neft Daşlarından 25 km şərqdə yerləşir və 2004-cu ildən fəaliyyət göstərir. Müşahidə aparılan yerdə dənizin dərinliyi 100 m təşkil edir. 2022-ci ilin may ayından etibarən burada ənənəvi üsulla aparılan hidrometeoroloji müşahidələr dayandırılmışdır, hazırda isə avtomat dəniz hidrometeorolji stansiya kimi fəaliyyət göstərir.
6. Darvin Bankası dəniz hidrometeoroloji məntəqəsi – Məntəqə 1956-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır. Pirallahı adasından 12-15 km məsafədə estakadada yerləşir. Müşahidə aparılan yerdə dənizin dərinliyi 7 m təşkil edir. Hal-hazırda burada avtomat dəniz hidrometeoroloji stansiya fəaliyyət göstərir. 2022-ci il may ayından etibarən ənənəvi üsulla aparılan hidrometeoroloji müşahidələr dayandırılmışdır.
7. Xərə-Zirə dəniz hidrometeoroloji məntəqəsi – 1959-cu ildən fəaliyyət göstərir. Müşahidələr dənizin 9 m dərinliyində aparılır. Hazırda burada avtomat dəniz hidrometeorolji stansiya fəaliyyət göstərir. 2022-ci il may ayından etibarən ənənəvi üsulla aparılan hidrometeoroloji müşahidələr dayandırılmışdır.
8. Xəzər dəniz hidrometeoroloji məntəqəsi – 2008-ci ildən fəaliyyət göstərir. Məntəqə Lənkəran rayonunun sahil zonalarında, Liman qəsəbəsinin ərazisində yerləşir.
Dəniz müşahidə şəbəkəsində ölçmələrin yüksək keyfiyyətlə aparılması məqsədilə müasir dəniz hidrometeoroloji avtomat stansiya kompleksi və proqram təminatının olması böyük əhəmiyyətə malikdir. Dəniz hidrometeoroloji şəbəkəsinin modernləşdirilməsi müşahidələrin müntəzəmliyini və operativliyini təmin etmək üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Belə ki, müşahidə şəbəkəsində müasir sensorlar insan əməyindən istifadə zamanı baş verən xətaların minimuma endirilməsini təmin edir. Dəniz hidrometeoroloji stansiya və məntəqələrində avtomat stansiyalarının quraşdırılması faktiki müşahidə məlumatlarının Milli Hidrometeorologiya Xidmətinə operativ çatdırılmasının təmin edilməsində önəmli rola malikdir. Bu səbəbdən də aparılan ənənəvi hidrometeoroloji müşahidələrlə yanaşı, 2020-ci ildə “Dövlət investisiya layihəsi” çərçivəsində Neft Daşları, 28 May, Xərə-Zirə adası və Darvin Bankasında avtomat hidrometeoroloji stansiya kompleksi quraşdırılmışdır. Bununla da avtomat dəniz stansiyasının (AWS-430) və onun ehtiyat hissələrinin (sensorların) montajı və meteoroloji məlumatların NM10 Müşahidə şəbəkəsinə ötürülməsi təmin edilmişdir.
Beləliklə, 2026-cı ilə qədər müşahidə şəbəkəsinin tam avtomatlaşdırılması, yeni avtomat stansiyaların quraşdırılması nəzərdə tutulur. Bu isə yaxın illərdə hidrometeoroloji fəaliyyətin səmərəliliyini daha da artırmaq üçün yaradılması nəzərdə tutulan Erkən Xəbərdarlıq Sisteminin müasir tələblərə uyğun fəaliyyət göstərməsinə imkan verəcəkdir.
Qapalı su hövzəsi olan Xəzər dənizinin (gölünün) hidrometeoroloji şəraiti onun coğrafi mövqeyindən, su səthinin və hövzəsinin sahəsinin böyük olduğundan mürəkkəbdir.
İlin soyuq dövründə Xəzər dənizində şərq, şimal-şərq və şimal küləkləri, ilin isti dövründə isə qərb, şimal-qərb və bəzi yerlərdə cənub-şərq istiqamətli küləklər üstünlük təşkil edir. Ən sürətli küləklər (tufanlar) Abşeron, Mahaçqala və Manqışlaq ərazilərində müşahidə edilir. Abşeron dəniz rayonunda “Bakı nordu” (yerli adı “Xəzri”) adlanan küləyin sürəti 30 m/s-dən də çox olur, davam etmə müddəti isə 10 saatdan artıqdır. Dənizin və ətraf ərazilərin qeyri bərabər qızması və soyuması nəticəsində, xüsusilə onun cənub hissəsində musson və briz küləkləri, Orta və Cənubi Xəzərin qərb sahillərində, dağların sahilə yaxın ərazilərində isə Qafqaz dağlarından əsən fen küləkləri müşahidə edilir.
Burada havanın nisbi rütubətinin il ərzində orta qiyməti 70-80% olur. Qış aylarında 75-90% aralarında dəyişir. Onu da qeyd edək ki, ən yüksək rütubət dənizin şimalında və cənubunda olur. Yay aylarında ən aşağı rütubətə dənizin cənub-şərq hissəsində rast gəlmək olur. Hətta Yay fəslində dənizin cənub-şərqində rütubət 50%-dən də aşağı düşür. Dənizin qalan rayonlarında isə nisbi rütubət 55-75% aralarında olur.
Xəzər dənizinin temperatur rejimi istilik balansı elementlərinin illik dəyişmələrinin təsiri nəticəsində formalaşır. Əsas istilik mənbəyi Günəşdən daxil olan qısadalğalı radiasiyadır. İllik temperatur amplitudası Abşeron yarımadası akvatoriyasında 5-6°C-dən (fevral) 25-26°C-yə (avqust) qədər yüksəlir. Ələt dəniz limanının ərazisində havanın orta çoxillik temperaturu 15,9°C-yə, dəniz suyunun orta çoxillik temperaturu isə 16,2°C-yə bərabərdir.
Orta Xəzərin qərb bölgəsində 102 mm, şərq bölgəsində isə 68 mm yağıntı düşür. Qobustan və Cənubi-Şərqi Şirvan akvatoriyası isə çox az yağıntılı olması ilə fərqlənir. Cənubi Xəzərin şərq bölgəsində illik yağıntıların miqdarı 240 mm-ə qədərdir.
Xəzər dənizində səviyyə üzərində ilkin instrumental müşahidələr 1837-ci ildən Bakı məntəqəsində başlanmış və bu günə qədər davam etdirilir.
Xəzər dənizi qapalı hövzə olduğundan burada periodik olaraq səviyyə dəyişmələri baş verir. Dəniz səviyyəsinin dəyişməsində başlıca amil onun hövzəsinin iqlimi hesab edilir. Belə ki, Xəzər dənizinin su balansının gəlir hissəsinin təşkil edən Volqa, Ural, Samur, Kür, Terek, Səfidrud və digər çayların hövzələrində baş verən iqlim tərəddüdləri burada suyun səviyyəsinin artıb-azalmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.
1977-ci ildə dənizin səviyyəsi XX əsrdə müşahidə olunmuş ən aşağı həddə, Baltik sistemi ilə -29 metrə qədər azalmış və sonradan dənizdə suyun səviyyəsi qısa tarixi dövr ərzində (1977-1995-ci illər) 2,5 metr artaraq -26,5 metrə çatmışdır.
1995-ci ildən dəniz səviyyəsində yenidən azalma müşahidə olunmağa başlamışdır. Ən gözəçarpan azalma (1 metrə yaxın) 2006-2015-ci illərdə baş vermişdir. 2015-2017-ci illərdə səviyyə qismən stabilləşsə də, yenidən enməyə başlamışdır. Hal-hazırda Xəzər dənizinin səviyyəsi fəsilə uyğun olaraq Baltik Sistemi ilə -28,6 m-ə bərabərdir.
Xəzər dənizində güclü dalğalanma xüsusilə payız və qış aylarında əsən güclü şimal və cənub istiqamətli küləklər zamanı yaranır. Ən böyük dalğalar (8 m-ə qədər) Orta Xəzərlə sərhəd ərazilərində cənub küləklərində müşahidə edilir. Orta Xəzərdə ən intensiv dalğalanma şimal-qərb istiqamətli küləklər əsən zaman Abşeron yarmadasında, şimal küləklərində isə ondan şimala doğru ərazilərdə müşahidə edilir.
Göründüyü kimi, son illər ərzində dalğa hündürlüklərinin qiymətlərində artmalar müşahidə olunmuşdur. Bu da ərazidə son illərdə güclü küləklərin davamiyyətinin artması ilə izah olunur. Belə ki, 2021-2022-ci illər ərzində dəniz dalğalarının orta illik hündürlüyü təxminən 1.1 m-ə bərabər olmuşdur.
Dənizin Azərbaycan akvatoriyasina aid hissəsində fəaliyyət göstərən limanlar, neft-qaz hasilatı müəssiləri və digər təsərrüfat sahələrinə keyfiyyətli hidrometeoroloji xidmət göstərilməsi məqsədilə dənizin sahilində, açıq dənizdə, adalar və estakadalar üzərində Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yanında Milli Hidrometeorologiya Xidmətinin tabeliyində olan 8 dəniz hidrometeoroloji müşahidə məntəqəsi (stansiya və məntəqələr) fəaliyyət göstərir. Burada dəniz səviyyəsi, suyun temperaturu, duzluluq, şəffaflıq, dalğalanma, havanın temperaturu, nisbi rütubət, yağıntı, külək, buludluluq, görünüş məsafəsi və atmosfer təzyiqi üzərində gün ərzində dörd dəfə (Qrinviç vaxtı ilə 00, 06, 12, 18 saatlarında) operativ hidrometeoroloji müşahidələr aparılır.
Hazırda aşağıdakı dəniz hidrometeoroloji stansiya və məntəqələrdə müşahidələr həyata keçirilir.
1. Neft Daşları İxtisaslaşmış Dəniz Hidrometeoroloji Stansiyası - sahildən 100 km məsafədə estakada üzərində yerləşir. 1950-cu ilin noyabrından hidrometeoroloji stansiya kimi fəaliyyət göstərir ki, burada müşahidələrin aparıldığı yerdə dənizin dərinliyi 18 m təşkil edir. Hazırda burada həm ənənəvi, həm də avtomat dəniz hidrometeorolji stansiya (2) fəaliyyət göstərir.
2. Sumqayıt hidrometeoroloji stansiyası - Sumqayıt şəhərinin şimalında dənizin sahilində yerləşir. 1948-ci ildən fəaliyyət göstərən dəniz hidrometeoroloji stansiyasında müşahidələr dənizin 3,5-4 m dərinliyində aparılır.
3. Çilov adası dəniz hidrometeoroloji stansiyası - 1923-cu ildə açılaraq qısa proqramla fəaliyyət göstərmiş, 1951-ci ildən isə tam fəaliyyətə başlamışdır. Müşahidələr dənizin 1,5 m dərinliyində aparılır.
4. Bakı - Bulvarı dəniz hidrometeoroloji məntəqəsi – Burada hidrometeoroloji parametrlər üzrə müşahidələr dənizin 3-5 m dərinliyində aparılır.
5. 28 May dəniz hidrometeoroloji məntəqəsi – Neft Daşlarından 25 km şərqdə yerləşir və 2004-cu ildən fəaliyyət göstərir. Müşahidə aparılan yerdə dənizin dərinliyi 100 m təşkil edir. 2022-ci ilin may ayından etibarən burada ənənəvi üsulla aparılan hidrometeoroloji müşahidələr dayandırılmışdır, hazırda isə avtomat dəniz hidrometeorolji stansiya kimi fəaliyyət göstərir.
6. Darvin Bankası dəniz hidrometeoroloji məntəqəsi – Məntəqə 1956-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır. Pirallahı adasından 12-15 km məsafədə estakadada yerləşir. Müşahidə aparılan yerdə dənizin dərinliyi 7 m təşkil edir. Hal-hazırda burada avtomat dəniz hidrometeoroloji stansiya fəaliyyət göstərir. 2022-ci il may ayından etibarən ənənəvi üsulla aparılan hidrometeoroloji müşahidələr dayandırılmışdır.
7. Xərə-Zirə dəniz hidrometeoroloji məntəqəsi – 1959-cu ildən fəaliyyət göstərir. Müşahidələr dənizin 9 m dərinliyində aparılır. Hazırda burada avtomat dəniz hidrometeorolji stansiya fəaliyyət göstərir. 2022-ci il may ayından etibarən ənənəvi üsulla aparılan hidrometeoroloji müşahidələr dayandırılmışdır.
8. Xəzər dəniz hidrometeoroloji məntəqəsi – 2008-ci ildən fəaliyyət göstərir. Məntəqə Lənkəran rayonunun sahil zonalarında, Liman qəsəbəsinin ərazisində yerləşir.
Dəniz müşahidə şəbəkəsində ölçmələrin yüksək keyfiyyətlə aparılması məqsədilə müasir dəniz hidrometeoroloji avtomat stansiya kompleksi və proqram təminatının olması böyük əhəmiyyətə malikdir. Dəniz hidrometeoroloji şəbəkəsinin modernləşdirilməsi müşahidələrin müntəzəmliyini və operativliyini təmin etmək üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Belə ki, müşahidə şəbəkəsində müasir sensorlar insan əməyindən istifadə zamanı baş verən xətaların minimuma endirilməsini təmin edir. Dəniz hidrometeoroloji stansiya və məntəqələrində avtomat stansiyalarının quraşdırılması faktiki müşahidə məlumatlarının Milli Hidrometeorologiya Xidmətinə operativ çatdırılmasının təmin edilməsində önəmli rola malikdir. Bu səbəbdən də aparılan ənənəvi hidrometeoroloji müşahidələrlə yanaşı, 2020-ci ildə “Dövlət investisiya layihəsi” çərçivəsində Neft Daşları, 28 May, Xərə-Zirə adası və Darvin Bankasında avtomat hidrometeoroloji stansiya kompleksi quraşdırılmışdır. Bununla da avtomat dəniz stansiyasının (AWS-430) və onun ehtiyat hissələrinin (sensorların) montajı və meteoroloji məlumatların NM10 Müşahidə şəbəkəsinə ötürülməsi təmin edilmişdir.
Beləliklə, 2026-cı ilə qədər müşahidə şəbəkəsinin tam avtomatlaşdırılması, yeni avtomat stansiyaların quraşdırılması nəzərdə tutulur. Bu isə yaxın illərdə hidrometeoroloji fəaliyyətin səmərəliliyini daha da artırmaq üçün yaradılması nəzərdə tutulan Erkən Xəbərdarlıq Sisteminin müasir tələblərə uyğun fəaliyyət göstərməsinə imkan verəcəkdir.
