Qar örtüyü üzərində aparılan müşahidələr və ümumi müqayisələr
Azərbaycan ərazisində qarölçmə işləri 1950-ci ildən aparılır. Qarölçmə işləri Böyük və Kiçik Qafqazın dağlıq ərazilərində 36 marşrut üzrə olmaqla 36 çayın hövzəsində aparılır.
Hər il sistematik olaraq hazırlanan yaz-yay gursululuğunun və çaylarda daşqın hadisələrinin axım proqnozu əhaliyə, infrastruktur sahələrə dəyə biləcək ziyanların minimuma endirilməsində böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu məqsədlə Milli Hidrometeorologiya Xidməti tərəfindən Azərbaycanın yüksək dağlıq ərazilərində yaz-yay gursululuq dövrünün (aprel-iyun) proqnozlaşdırılması məqsədilə Böyük və Kiçik Qafqazın çaylarının hövzələrində qarölçmə işləri aparılaraq, qarın hündürlüyü və çəkisi ölçülərək qarın sıxlığı və qarda olan su ehtiyatı müəyyənləşdirilir.
2024-cü ildə aparılan qarölçmə işlərinin nəticələrinə əsasən Böyük Qafqazın çaylarının hövzələrində qarda olan sululuq çoxillik normanın 18-79 %-ni (2023-cü ildə 29-60%-ni), Kiçik Qafqazın çaylarının hövzələrində isə normanın 79-80%-ni (2023-cü ildə 52-54%-ni) təşkil etmişdir.
Kəlbəcər-Laçın və Şuşa-Xocavənd rayonlarının ərazisindən axan çayların hövzələrində qarda olan sululuq Kiçik Qafqazın orta göstəricisindən xeyli az, 2023-cü il ilə müqayisədə isə nisbətən çox olmuşdur (2023-cü ildə marşrutlarda qar olmamışdır).
Son illərdə iqlim dəyişmələrinin təsiri nəticəsində Respublikanın su ehtiyatlarının qidalanmasında xüsusi rol oynayan Böyük və Kiçik Qafqazın dağlıq ərazilərində qar örtüyünün sahəsinin azalması və qarın aşağı sərhəddinin yüksəkliyə doğru qalxması müşahidə olunmaqdadır.
Kür çayının aşağı axınında tədqiqat işlərinin aparılması
Kür çayının Mingəçevir su anbarından aşağıda Sabirabad, Şirvan, Salyan və Neftçala rayonları ərazisindən keçən hissəsində seçilmiş məntəqələr üzrə tədqiqat işləri aparılmış müasir “SOMMER” RP-30 portativ ölçü cihazı vasitəsilə və fırlanğıcla nəzarət su sərfləri ölçülür və çayın en kəsiyinin profilləri çıxarılır.
Dağ çaylarından keçən maksimal su sərflərinin təyin edilməsi
Yaz-yay gursululuq dövrü zamanı çaylardan keçən qısamüddətli daşqın və selin izinə görə maksimal su sərfini təyin etmək üçün iyul-avqust aylarında iki istiqamətdə (Böyük və Kiçik Qafqazın dağ çaylarına) ekspedisiya təşkil olunur, selin izinə görə ölçü işləri aparılır və hesablamalar aparıldıqdan sonra maksimal su sərfi müəyyən edilir.
Buzlaqlar üzərində ölçü işlərinin aparılması
Azərbaycanın ərazisində dağ buzlaqları Qusarçayın hövzəsində müşahidə olunur. Buzlaqların öyrənilməsi ekspedisiya yolu ilə və mövcud xəritələrdən istifadə etməklə aparılır. Qusarçayın hövzəsində 8 buzlaq olmaqla Yatıqdərə çayının hövzəsində, Əbildərə çayının hövzəsində (Tufandağ buzlağı), Düzyurd çayının hövzəsində (Şahdağ buzlağı) yerləşir.
Hər ilin avqust ayında buzlaqlar üzərində müşahidələr dəniz səviyyəsindən 3755 m yüksəklikdə Tufandağ buzlağında aparılır. Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, buzlaq sahəsində həm azalma, həm də ərimə prosesinin daha da sürətləndiyi, buzlaq üzərində olan çatların sayının və ölçüsünun artması, buzlaq dilinin hər keçən il geriyə çəkildiyi, buzlaq dilindən çıxan Mahmuddərə çayında suyun səviyyəsinin və sərfinin artdığı müəyyən olunur. Bu da buzlaqda gedən ərimə prosesinin intensivliyindən xəbər verir.
Hər il sistematik olaraq hazırlanan yaz-yay gursululuğunun və çaylarda daşqın hadisələrinin axım proqnozu əhaliyə, infrastruktur sahələrə dəyə biləcək ziyanların minimuma endirilməsində böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu məqsədlə Milli Hidrometeorologiya Xidməti tərəfindən Azərbaycanın yüksək dağlıq ərazilərində yaz-yay gursululuq dövrünün (aprel-iyun) proqnozlaşdırılması məqsədilə Böyük və Kiçik Qafqazın çaylarının hövzələrində qarölçmə işləri aparılaraq, qarın hündürlüyü və çəkisi ölçülərək qarın sıxlığı və qarda olan su ehtiyatı müəyyənləşdirilir.
2024-cü ildə aparılan qarölçmə işlərinin nəticələrinə əsasən Böyük Qafqazın çaylarının hövzələrində qarda olan sululuq çoxillik normanın 18-79 %-ni (2023-cü ildə 29-60%-ni), Kiçik Qafqazın çaylarının hövzələrində isə normanın 79-80%-ni (2023-cü ildə 52-54%-ni) təşkil etmişdir.
Kəlbəcər-Laçın və Şuşa-Xocavənd rayonlarının ərazisindən axan çayların hövzələrində qarda olan sululuq Kiçik Qafqazın orta göstəricisindən xeyli az, 2023-cü il ilə müqayisədə isə nisbətən çox olmuşdur (2023-cü ildə marşrutlarda qar olmamışdır).
Son illərdə iqlim dəyişmələrinin təsiri nəticəsində Respublikanın su ehtiyatlarının qidalanmasında xüsusi rol oynayan Böyük və Kiçik Qafqazın dağlıq ərazilərində qar örtüyünün sahəsinin azalması və qarın aşağı sərhəddinin yüksəkliyə doğru qalxması müşahidə olunmaqdadır.
Kür çayının aşağı axınında tədqiqat işlərinin aparılması
Kür çayının Mingəçevir su anbarından aşağıda Sabirabad, Şirvan, Salyan və Neftçala rayonları ərazisindən keçən hissəsində seçilmiş məntəqələr üzrə tədqiqat işləri aparılmış müasir “SOMMER” RP-30 portativ ölçü cihazı vasitəsilə və fırlanğıcla nəzarət su sərfləri ölçülür və çayın en kəsiyinin profilləri çıxarılır.
Dağ çaylarından keçən maksimal su sərflərinin təyin edilməsi
Yaz-yay gursululuq dövrü zamanı çaylardan keçən qısamüddətli daşqın və selin izinə görə maksimal su sərfini təyin etmək üçün iyul-avqust aylarında iki istiqamətdə (Böyük və Kiçik Qafqazın dağ çaylarına) ekspedisiya təşkil olunur, selin izinə görə ölçü işləri aparılır və hesablamalar aparıldıqdan sonra maksimal su sərfi müəyyən edilir.
Buzlaqlar üzərində ölçü işlərinin aparılması
Azərbaycanın ərazisində dağ buzlaqları Qusarçayın hövzəsində müşahidə olunur. Buzlaqların öyrənilməsi ekspedisiya yolu ilə və mövcud xəritələrdən istifadə etməklə aparılır. Qusarçayın hövzəsində 8 buzlaq olmaqla Yatıqdərə çayının hövzəsində, Əbildərə çayının hövzəsində (Tufandağ buzlağı), Düzyurd çayının hövzəsində (Şahdağ buzlağı) yerləşir.
Hər ilin avqust ayında buzlaqlar üzərində müşahidələr dəniz səviyyəsindən 3755 m yüksəklikdə Tufandağ buzlağında aparılır. Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, buzlaq sahəsində həm azalma, həm də ərimə prosesinin daha da sürətləndiyi, buzlaq üzərində olan çatların sayının və ölçüsünun artması, buzlaq dilinin hər keçən il geriyə çəkildiyi, buzlaq dilindən çıxan Mahmuddərə çayında suyun səviyyəsinin və sərfinin artdığı müəyyən olunur. Bu da buzlaqda gedən ərimə prosesinin intensivliyindən xəbər verir.
