Yerüstü su ehtiyatları

Azərbaycanın su ehtiyatları Cənubi Qafqazın digər ölkələri ilə müqayisədə məhduddur və bütöv regiondakı su ehtiyatının yalnız 15 %-ni əhatə edir.

Ölkənin yerüstü su ehtiyatlarının mənbələrini çaylar, göllər, su anbarları və buzlaqlar təşkil edir. Yerüstü su ehtiyatları əsasən çaylarda cəmlənmişdir. Çay sularının ehtiyatlarının 67-70%-i qonşu ölkələrin ərazisində, qalanı isə (yerli axım) ölkəmizin daxili çaylarında formalaşır. Ümumi su ehtiyatları 28,5-30,5 km3 təşkil edir ki, bunun da qonşu ölkələrdən transsərhəd çaylarla daxil olan axımı 19,0-20,5 km3, yerli axım isə 9,5-10,0 km3 təşkil edir.
Quraqlıq illərdə su ehtiyatları 22,6-27,0 km3-ə qədər azalır. Müvafiq olaraq, bu suların 17,1–14,3 km3 transsərhəd çaylarına aiddir. Kür və Araz çaylarının su ehtiyatları qonşu ölkələrin ərazisində istifadəsi nəticəsində 20% qədər azaldılır. Bu da ölkədə su çatışmazlığının artmasına gətirib çıxarır (ildə təqribən 4-5 km3) və Azərbaycanda su tələbatının ödənilməsində çətinlik yaradır.

İqlim dəyişmələrinin təsiri nəticəsində su ehtiyatlarımız son onilliklərdə azalmışdır və beynəlxalq iqlim modellərinə əsasən onların gələcəkdə də azalma ehtimalı var. Ölkə əhalisinin artması, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafı və suvarılan kənd təsərrüfatı sahələrinin genişlənməsi səbəbindən suya olan təlabat artan templə irəliləyir.
Son 32 ildə yerli çaylarda 1991-2022-ci illərdə sululuğun 1961-1990-cı illərlə müqayisəli 5,0 %-dən 21,2 %-dək, Transsərhəd çaylarda isə 9,1 %-dən 21 %-dək azalmışdır.

               Tranzit çaylarda 1991-2022-ci illərdə sululuğun 1961-1990-cı illərlə müqayisədə                                                                               dəyişmə dinamikası

              Daxili çaylarda 1991-2022-ci illərdə sululuğun 1961-1990-cı illərlə müqayisədə
                                                      dəyişmə dinamikası

Müşahidə məlumatlarının təhlili göstərir ki, son 10 ildə illik su sərfində azalma özünü daha çox göstərərək transsərhəd çaylarda 28-36 %, yerli çaylarda isə 6-21 % təşkil edib.

                                     Tranzit çaylarda son 10 ildə illik orta su sərfinin çoxillik norma ilə
                                                               müqayisədə dəyişməsi

                   Respublikanın daxili çaylarında son 10 ildə illik orta su sərfinin çoxillik norma ilə
                                                               müqayisədə dəyişməsi

Yerüstü su resursları

Çaylar
Azərbaycanda 8359 çay var, onlardan ikisinin (Kür və Araz çaylarının) uzunluğu 500 km-dən artıqdır. Daha 22 çayın uzunluğu 101-500 km arasında, 40 çayın uzunluğu 51-100 km, 107 çayın uzunluğu isə 26-50 km arasındadır. Kür çayı hövzəsində 5141, Araz çayı hövzəsində 1177 çay var. Qolları ilə birlikdə birbaşa Xəzər dənizinə tökülən çayların sayı 3218-dir. Ümumilikdə çay şəbəkəsinin sıxlığı 0,36 km/km2-dir.
Azərbaycan Respublikasının çayları, ümumiyyətlə Xəzər dənizi hövzəsinə aiddirlər. Ayrılıqda onlar üç hövzəyə aid edilir:

1. Kür çayının öz hövzəsinin çayları (Kürün sol və sağ qolları)
2. Araz hövzəsinin çayları (Arazın sol qolları)
3. Birbaşa Xəzər dənizinə tökülən çaylar.

Azərbaycanın əsas transsərhəd çayları (22 çay) Kür, Araz, Qanıx, Qabırrı, Xram, Samur, Mazımçay, Bolqarçay, Astaraçay, Bərgüşadçay, Oxçuçay, Bəsitçay, Arpaçay çayları və Kür, Araz çaylarının qollarını təşkil edən kiçik çaylardır.

Göllər
Azərbaycan ərazisində ümumi sahəsi 395 km2 olan 450 göl müəyyən edilib ki, onlardan 10 gölün sahəsi 10 km2-dən böyükdür. Ən böyük göl Kür-Araz ovalığında yerləşən Sarısu gölüdür. Onun sahəsi 65,7 km2, tutumu 59,1 milyon m3, Ağgöl sahəsi 56,2 km2, tutumu 44,7 milyon m3-dir. Candargöl Gürcüstanla sərhəddə yerləşir, sahəsi 10,6 km2, tutumu 51 milyon m3-dir. Böyük Alagöl həcmi 24,3 milyon m3-dir. Ümumilikdə Respublikanın əsas göllərinin tam həcmi təxminən 265 milyon m3-dir.

Su anbarları
Azərbaycanda 136 su anbarı mövcuddur və onların ümümi tam həcmi 21500 mln.m3 təşkil edir. Hər birinin həcmi 1 mln. m3-dən çox 61 su anbarı mövcuddur. Su anbarları həm çayın məcrasında (məcra su anbarları), həm də ondan kənarda (məcradan kənar su anbarları) yaradılıb. Su anbarlarının əksəriyyəti fəsillik nizamlanır və suvarma üçün istifadə olunurlar. Kür, Araz və Tərtər çaylarında yaradılmış Şəmkir, Yenikənd, Mingəçevir, Varvara, Araz və Sərsəng su anbarları kompleks təyinatlı su təsərrüfatı obyektləridir və energetika, suvarma, su təchizatı və s. üçün istifadə olunurlar.